3. enharmonische verwisseling van dubbelverminderde drieklank en dubbelverminderd septimeakkoord, en van het hardverminderd septimeakkoord

Het dubbelverminderd septimeakkoord is enharmonisch gelijk is aan het dominant septimeakkoord: de notatie (en daarmee: de ligging) verschilt, maar de klank is identiek.^ann Dit betekent dat de context bepalend is voor de vraag met welk akkoord we te maken hebben, en het betekent dat deze context via dit akkoord kan veranderen: het kan worden gebruikt als spilakkoord in een enharmonische modulatie. Zo kan in voorbeeld 17 hieronder het akkoord bij A worden opgevat als #IVdv6/5 in b klein of B groot; het akkoord bij B als V7 in c klein of C groot.

In voorbeeld 17 is ook te zien hoe de enharmoniek feitelijk in zijn werk gaat: de overmatige sext wordt ingeruild voor een klein septime, waardoor een andere toon van het akkoord de rol van  leidtoon overneemt: bij A is de Eis leidtoon (voor Fis), bij B is de toon B leidtoon (voor C). We kunnen daarom ook spreken van 'leidtoonwisseling' of 'leidtoonverwisseling'.^ann Deze wisseling vindt plaats op tritonusafstand.

Ook het hardverminderd septimeakkoord biedt de mogelijkheid van enharmonische verwisseling: omdat het akkoord symmetrisch is (wat goed te zien is als we het octaaf van de grondtoon toevoegen, zie voorbeeld 17 C en D). Dus kan een 4/3-ligging hardverminderd ook worden opgevat als een grondligging (en dus ook: een 6/5-ligging als een 2-ligging) van een ander hardverminderd septimeakkoord. Bij enharmonische verwisseling van het hardverminderd septimeakkoord blijft dus, anders dan bij dubbelverminderd, de akkoordsoort gelijk, maar verandert wel de ligging.^ann De context zal moeten bepalen met welke ligging we van doen hebben, en die context kan - net als bij dubbelverminderd - via een hardverminderd septimeakkoord veranderen: het kan worden gebruikt als spilakkoord in een enharmonsiche modulatie. Zo kan het akkoord bij C in voorbeeld 17 bijvoorbeeld worden opgevat als IIhv4/3 in b klein of B groot; het akkoord bij D als IIhv7 in c klein of C groot. Ook bij hardverminderd zien we dat de overmatige sext wordt ingeruild voor een klein septime (en omgekeerd!) waardoor een andere toon leidtoonfunctie krijgt: bij C in voorbeeld 17 is de Eis leidtoon (voor de Fis), bij D is de toon B leidtoon voor C. Ook hier kunnen we dus spreken van 'leidtoonwisseling' of 'leidtoonverwisseling', en alweer: op tritonusafstand.

 
De dubbelverminderde drieklank is eveneens enharmonisch verwisselbaar: deze klinkt als een onvolledig dominant septimeakkoord (zonder kwint dus). In principe kan met deze drieklank, net als met het dubbel- en hardverminderd septimeakkoord enharmonische worden gemoduleerd. Maar de zetting is dan wel bij voorkeur driestemmig, omdat verdubbeling in deze situatie eigenlijk niet mogelijk is: In een vierstemmige zetting zou de verdubbelde kwint van #IVdv6^ann bij enharmonisatie veranderen in een verdubbeld terts (= verdubbelde leidtoon!) in het onvolledig dominant septimeakkoord. Zie bij E - H in voorbeeld 17:

Uiteraard kan enharmonische verwisseling van een van deze akkoorden worden gebruikt om te moduleren; er is dan (dus) sprake van een enharmonische modulatie.^ann
Als we dan van de zeer gebruikelijk verwisseling dominant septimeakkoord / dubbelverminderd septimeakkoord uitgaan liggen de begin- en eindtoonsoort vaak een kleine secunde van elkaar, omdat dubbelverminderd vaak op #IV  voorkomt, en oplost naar V:

In het sequens-fragment in voorbeeld 18 hierboven wordt twee keer gemoduleerd. De eerste keer van F groot naar e klein: In maat 4 wordt de Bes in V7 van F groot veranderd in Ais, waardoor het akkoord dubbelverminderd wordt, en kan worden opgevat als overmatig kwintsextakkoord in e klein. Componisten kiezen in de regel slechts een notatie - en er had net zo goed een Ais in het voorbeeld kunnen staan. In maat 12, in de sequens, wordt gemoduleerd van E groot naar es klein. Nu kunnen drie tonen enharmonisch anders worden opgevat. Maar dit verschil met maat 4 heeft niet veel te betekenen: We hadden het akkoord evenzogoed kunnen noteren als B -Dis - Fis - Gisis. We zouden dan moduleren naar dis klein in plaats van naar es klein - maar dat is natuurlijk dezelfde toonsoort. Dat voor es klein is gekozen heeft hooguit een praktische reden: Het leest iets eenvoudiger dan dis klein (geen dubbelkruisen of dubbelmollen).

Het is wel goed je te realiseren dat het bij dergelijke enharmonisaties van akkoorden altijd gaat om parti?le enharmoniek: Tenminste ??n toon van het akkoord blijft onveranderd. Totale enharmoniek laat het akkoord in feite onveranderd: We geven dan alle tonen een andere naam, maar de samenklank blijft dezelfde. Bijvoorbeeld: Als we het akkoord Des - F - As - Ces , V7 in Ges, noteren als Cis - Eis - Gis - B wordt het V7 in Fis - maar dat is puur een notatie-kwestie. Wat niet wil zeggen dat het niet voorkomt: Soms is het handig ergens in een stuk mollen voor kruisen in te ruilen... 

Zoals hierboven al gezegd: Bij enharmonisatie van een hardverminderd septimeakkoord ontstaat een ander hardverminderd septimeakkoord. En hoewel het op V kan voorkomen VOETNOOT PAR 5 is hardverminderd op II veel gebruikelijker. Als we ons een enharmonische modulatie met hardverminderd voorstellen waarin dit akkoord in de begin- als ook eindtoonsoort op II staat (zij het in een andere ligging), dan liggen begin- en eindtoonsoort een verminderde kwint van elkaar af:

Maar het is niet pers? nodig om echt te moduleren. Er is tenminste ??n mogelijkheid om binnen de toonsoort te blijven, ook al wordt er ge?nharmoniseerd: als we in voorbeeld 17 hierboven aannemen dat de toonsoort b klein, of evt. B groot is, dan kunnen de akkoorden bij B, F en H, en desnoods ook bij D, worden opgevat als tussendominant voor napels (bII). Deze manier van enharmoniseren binnen de toonsoort vinden we in de praktijk met name met het dubbelverminderd/dominant septimeakkoord: #IVdv6/5 is dan enharmonisch gelijk aan (V7) ---> bII. In beide voorbeelden hieronder wordt het dubbelverminderd septimeakkoord Fis -As - C -Es geenharmoniseerd tot het dominant septimeakkoord As-C -Es - Ges. Dit laatste akkoord is V7 in Des, ofwel - in de context van de toonsoort c klein: (V7) --> Napels. Er is duidelijk sprake van 'Leittonwechsel': in het dubbelverminderd akkoord is Fis leidtoon voor G, in het dominant septimeakkoord is C leidtoon voor Des. De afstand tussen deze leidtonen is een tritonus, en de oplossingsakkoorden (G resp. Des) liggen inderdaad een tritonus van elkaar af. Voorbeeld 20b is een enigszins uitgebreide variant van voorbeeld 20a:

We kunnen met het hardverminderd septimeakkoord precies dezelfde truc uithalen: In dat geval wordt IIhv7 veranderd in (Vhv7)-->bII - maar dit komt denkelijk in de praktijk veel minder voor. In het onderstaande voorbeeld wordt IIhv6/5 in d klein: Gis - Bes - D - E geenharmoniseerd tot (Vhv2) --> bII6: As - Bes - D - Fes . Even later gebeurt hetzelfde 'andersom': (V7hv7) --> bII verandert in IIhv4/3. In IIhv7 is Gis de leidtoon voor A, in (Vhv4/3) is D de leidtoon voor Es - zie de maten 6 en 7 van het voorbeeld. Ook in dit voorbeeld wordt dus niet gemoduleerd:

 

b.