|
|
-
Hoofdstuk 9: I, V, IV en II in cadens en prolongatie;
ritmiek/metriek; VI in bedrieglijk slot
-
Hoofdstuk 10: kwartsextakkoorden (1)
-
Hoofdstuk 11: kwartsextakkoorden (2)
-
Hoofdstuk 12: VI en IV6 (1)
-
Hoofdstuk 13: de septimeakkoorden op II en IV
-
Hoofdstuk 14: ander gebr II, IV en VI
-
Hoofdstuk 15: V...
-
Hoofdstuk 16: III en VII
|
| I6 en
V6: sextakkoorden als substituut; andere mogelijkheden
Behalve om grondliggingen van de Ie resp. Ve trap te prolongeren,
kunnen de sextakkoorden van I en V ook dienen als vervanger vaneen
grondligging.
Hierbij moet wel bedacht worden dat grondliggingen
stabieler zijn,
en dus bijvoorbeeld geschikter voor afskluitingen: een slot op I6
is vrijwel uitgesloten, een half slot op V6 komt niet
vaak voor. Een slotcadens V6 - I is veel zwakker
dan V- I: de slotwending V - I ontleent zijn kracht voor een beangrijk
deel aan de kwart- of kwintsprong in de bas.
Dat sextakkoorden in het algemeen minder stabiel zijn dan grondliggingen
heeft vooral te maken met de interval-structruur: terwijl
bij een grondligging behalve de terts de stabiele kwint op de bas verschijnt,
is dit bij een sextligging een sext (naast de terts). Sextakkoorden zijn
dan ook meer geschikt voor 'momenten van beweging', voor 'onderweg naar',
of 'komend van', en minder voor momenten van (relatieve) stilstand. Hiervan
kan men uiteraard gebruik maken, door het schrijven van een sextakkoord
op momenten dat de muziek niet naar afsluiting moet klinken (bijvoorbeeld
aan het begin of in het midden van een frase). Op cadenspunten kan men
dan juist kiezen voor de stabielere grondliggingen. Zie de onderstaande
voorbeelden: in voorbeeld 9 wordt na de begin-tonica in maat 1 met omkeringen
gewerkt, tot het half slot in maat 4: hier wordt gekozen voor een kwartsprong
in de bas naar het half slot toe. In voorbeeld 10 staat aan het begin de
combinatie V6 - I, terwijl aan het eind - naar het heel slot toe - wordt
gewerkt met grondliggingen.
|
| voorbeeld 9 |
Beethoven, sonate in As-groot op. 26, begin van het eerste
deel
Uitgevoerd door Soheil Nasseri op fortepiano (Hammerflügel). Je kunt ook de volledige opname beluisteren (Youtube).
|
|
tr>
voorbeeld 10 |
Bach, slot van koraal 79, Erhalt' uns Herr
Uitgevoerd door Nederlandse Bachvereniging o.l.v. Jos van Veldhoven (in het project "All of Bach"). Je kunt ook het gehele koraal beluisteren,of de gehele kantate (Youtube).
|
|
Sextakkoorden van I en V kunnen ook op een andere manier dan in de
vorige paragraaf beschreven in een prolongatie worden gebruikt. Een aantal
mogelijkheden:
-
tussen twee Ie trappen in grondligging staat V6. De bas maakt dan
de beweging 1^ - 7^ - 1^. Eigenlijk is in dit geval 7^ een wisseltoon
- alleen verschijnt op deze wisseltoon een compleet akkoord. Omdat V6 in
zo'n geval weinig zelfstandig is kan men ook spreken van een wisselakkoord:
de belangrijkste taak van V6 is de prolongatie van de Ie trap.
Voor afsluitingen is deze combinatie natuurlijk niet zo geschikt -
maar juist wel voor een begin, ook vanwege de mogelijkheden die
hij voor de sopraan biedt. En 'speciale' mogelijkheid is daarbij het schrijven
van een sopraan die begint met 1^ 5^ of 5^ 2^; bij gebruik van alleen grondliggingen
zouden hier octaaf- resp. kwintparallellen ontstaan. Zie voorbeeld 11 voor
een aantal kenmerkende 'sopraanfiguurtjes' boven de trappen I - V6 - I;
zie ook het begin van voorbeeld 12.
|
| voorbeeld 11 |
harmonisatie van 'bovenstemfiguurtjes' met I - V6 - I
|
|
|
|
uitgesloten vanwege octaafparallellen (antiparallellen) |
|
uitgesloten
vanwege kwintparallellen |
-
Combinatie I6 - V6 - I; een begin op I6 is goed mogelijk: misschien
niet zo vaak aan het begin van een stuk, maar wel aan het begin van een
frase. De bas heeft dan aan het begin een sprong van 3^ naar 7^, die met
name in mineur (verminderde kwart!) erg karakteristiek kan klinken. Zie
voorbeeld
13 hieronder om te zien met welke bovenstemmen deze combinatie kan
worden gecombineerd.
De opeenvolging V6 - I6
is
overigens minder geslaagd te noemen, omdat daarbij de leidtoon niet oplost
(da bas heeft hier de tonen 7^ 3^). Toch is deze combinatie niet uitgesloten
als de leidtoon - bijvoorbeeld via een liggingswisseling I6 / I - alsnog
oplost. Men kan in dit soort gevallen spreken van indirecte oplossing
van de leidtoon ('via een omweg' dus - enigszins vergelijkbaar met
de 'omspeelde oplossingen' van het septime, zoals weergegeven in voorbeeld
18 in hoofdstuk 5)
-
Overigens leerde een 'snel en oppervlakkig onderzoek'van
de koralen van Bach en de pianosonates van Mozart en Beethoven mij dat
I - V6 - I en I6 - V6 - I in de praktijk niet echt
vaak voorkomen. Vaak verschijnt de Ve trap als septimeakkoord: V6/5 en/of
er worden twee liggingen van V na elkaar geschreven, vaak
op de 'wisselfiguur':
1^ 2^ 7^ 1^ in de bas. V6 zonder voorafgaande tonica komt vaker
voor.
|
| voorbeeld 13 |
| combinatie van V met I6 |
|
Bij het schrijven van opeenvolgende
sextakkoorden ontstaan vaak nogal grote sprongen |
--------> |
mogelijk alternatief:
bij wijze van uitzondering
tersverdubbeling in I6 |
|
|
|
eerste voorbeeld hieronder:
niet zo goed: de leidtoon lost niet op |
tweede voorbeeld hieronder:
de leidtoon lost indirect op (zie pijl) |
|
-
Ook de combinatie
V - I6 behoort natuurlijk tot de mogelijkheden. Zie voorbeeld 14
voor enkele karakteristieke 'sopraanfiguurtjes' die hierbij kunnen ontstaan:
|
| voorbeeld 14 |
| prolongatie van sextakkoorden door grondliggingen |
|
bij d: indirecte oplossing van de leidtoon
(vgl. voorbeeld 13 d ) |
| bij f ontstaat door de omlegging in V in feite een indirect
oplossende leidtoon. |
|
-
Tenslotte: Hierboven werd als meest voor de hand liggende toepassing van
I6 en V6 het prolongeren van I resp. V genoemd. Maar ook het omgekeerde
is mogelijk: een grondligging
als prolongatie van een sextakkoord. Wel ligt dit iets minder
voor de hand, omdat een grondligging in principe strabieler is dan een
sextakkoord, en dus eerder dan een sextakkoord als 'hoofdzaak' zal worden
opgevat. Toch komt het voor dat I6 en V6 door hun respectieve grondliggingen
worden geprolongeerd: meestal staat daarbij de grondligging op een licht
maatdeel, en wordt voorafgegaan en gevolgd door het sextakkoord. Zie
voorbeeld 15 en 16:
|
| voorbeeld 15 |
| grondliggingen als prolongatie van sextakkoorden (en
andersom) |
reductie:
|
|
voorbeeld 16 |
Beethoven, sonate in A-groot op. 2 nr.2, eerste deel,
maat 23-32
Uitgevoerd door Murray Perahia. Je kunt ook het gehele deel beluisteren (Youtube). |
|
|
